गोपाळ नारायण अक्षीकर

सन १८८६-८७ च्या सुमारास दादरला शाळा काढायच स्वप्न उराशी बाळगून अलिबागहून मुंबईस बोटीने एक व्यक्ती, मध्यमवर्गीय तरुण व्यक्ती आली. ती व्यक्ती म्हणजे गोपाळ नारायण अक्षीकर. त्यांचा जन्म रायगड जिल्ह्यातील अलिबाग तालुक्यातील अक्षी या गावी २५ सप्टेंबर १८६४ रोजी झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण गावातच झाले. त्यापुढील शिक्षण पुणे येथे झाले. लोकमान्य टिळक, आगरकर, चिपळूणकर यांसारख्या स्वतंत्र व उदात्त विचारांच्या ध्येयवादी शिक्षकांच्या त्यागी जीवनाचा थोर संस्कार त्यांच्या मनावर पुण्यात प्रकर्षाने झाला. शिक्षणात स्वावलंबन हा उदात्त हेतू समोर ठेवून त्यांनी १८८९ साली दादर येथे शिक्षण प्रसाराचे कार्य सुरू केले. २ जून १८८९ रोजी दादर येथे मराठी शाळा व दादर इंग्लिश स्कूल, त्यानंतर १८९० मध्ये कल्याणला इंग्लिश स्कूल, १८९२ मध्ये इंग्लिश स्कूल, ठाणे या शाळा त्यांनी सुरु केल्या. या सुरु केलेल्या शाळांवर योग्य नियंत्रण व व्यवस्थापन असावे म्हणून संस्था स्थापन करणे त्यांना आवश्यक वाटले. म्हणूनच त्यांनी २४ एप्रिल १८९२ रोजी “जनरल एज्युकेशन इन्स्टिट्यूट” या संस्थेची स्थापना केली. त्यापूर्वी एक प्रारूप घटना तयार करून ती व्यवस्थित तपासून तिला अंतिम स्वरूप देणे महत्वाचे होते. घटना अस्तित्वात आल्याने संस्थेला कायदेशीर स्वरूप प्राप्त झाले व संस्था ही कुणाचीही खासगी मालमत्ता नाही वा पश्चात् कुणास वारस म्हणूनही नियुक्ती करू नये असे स्पष्ट करण्यात आले. सन १८८९ ते १९१७ अशी एकूण २८ वर्षे त्यांनी शैक्षणिक कार्यासाठी खर्च केली. त्यांनी दादरसारख्या निर्जन मागासलेल्या भागात शैक्षणिक क्रांती घडवून आणली. पुढे शाळा काढतानाही ती बहुजन समाजातील अडल्या नडल्या गरीब विद्यार्थ्यांसाठीच काढायची हा निर्णय पक्का झाला. त्यावरुन त्यांची सामाजिक जाणीव किती तीव्र होती याची कल्पना येते. सर लेस्ली विल्सन या मुंबई प्रांताच्या गव्हर्नरने अक्षीकरांचे वर्णन "Father of Mass Education in the North of Bombay" (उत्तर मुंबईतील बहुजन समाजाच्या शिक्षणाचे जनक) असे यथोचितरित्या केले. संस्था ही आपल्या कौटुंबिक जीवनाचा एक भाग आहे असे मानून कुटुंबाकरिता सुद्धा कोणी करणार नाही इतके त्यांनी संस्थेसाठी कष्ट केले. केवळ एक व्यक्ती सर्व आर्थिक बळ एकटयाने उभे करण्याच्या हमीवर संस्था सुरु करते, पुन्हा ती हमी केवळ पहिली शाळा काढतानाच त्यांनी दिली होती असे नाही, तर संख्या स्थापन झाल्यावरही संस्थेच्या कुठल्याही शाळेस लागणारा निधी ते स्वतःच्या जमिनी विकुन उभा करून देत होते, हे अलौकिक औदार्य त्यांच्यापाशी होते. त्यांच्या वाट्याला वडिलोपार्जित इस्टेटीचा जो हिस्सा आला त्याचा उपयोग त्यांनी वेळोवेळी शिक्षकांचे पगार भागविण्यासाठी व संस्थेच्या कार्यात येणारी तूट भरुन काढण्याकरिता केला. आर्थिक जबाबदारी पार पाडण्यासाठी त्यांना आपल्या पदरचे जवळळजवळ २९०००/- रु खर्च करावे लागले. त्या काळाचा विचार करता ही रक्कम प्रचंड मोठी, आताच्या काही कोटी रुपयांएवढी होती. तरीही त्यांनी एवढी मोठी रक्कम आपल्या ध्येयाच्या परिपूर्णतेसाठी नि:स्वार्थीपणे मोठ्या आनंदाने खर्च केली. त्यावेळी त्यांनी स्वतःच्या कुटुंबाच्या सुखाची, स्थैर्याची कधीच काळजी केली नाही किंबहुना एकद नव्हे तर दोनदा त्यांच्या पत्नी यशोदाबाईंच्या अंगावरचे दागिने त्यांना संस्थेच्या कामासाठी विकावे लागले. किती हा त्याग! साधी राहणी, दयाशील वृत्ती, संभाषण कुशलता या गुणांमुळे सर्वांना प्रिय होते. शैक्षणिक क्षेत्रात त्यांनी केलेले कार्य सतत सर्वांना प्रेरणा देणारे आहे. आज संस्थेच्या एकूण ४५ शाळा कार्यरत आहेत. जो पर्यंत संस्था आहे तोपर्यंत त्यांची स्मृती कोणाच्याही मनातून जाणार नाही. कै. अक्षीकरांसारखे त्यागी, निष्ठावान माणसे त्यांच्या कार्याने अमर होतात.